خانه از درون

در قسمت پیشین مجموعه 'ایران در گذر ارتباطات' چگونگی ارتباط خانه ایرانی با محیط پیرامون را شرح دادیم. در این قسمت به درون خانه می‌رویم و از ارتباط اهل خانه با یکدیگر سخن می‌گوییم.

 یادآوری دوباره این نکته ضروری است که مقصود از خانه ایرانی، الگوی غالب در معماری خانه‌های تاریخی ایران، یعنی درون‌گرایی است. این الگو در بیشتر مناطق از جمله مرکز، جنوب و شرق کشور رایج بوده، اما در مناطقی از شمال و غرب به دلایل اقلیمی یا اجتماعی الگوی برون‌گرا جایگزین آن شده است. برون‌گرایی شکل دهنده نوع دیگری از ارتباط خانه در درون و با پیرامون خویش است که بررسی جداگانه‌ای را می‌طلبد.

برای آگاهی از چگونگی ارتباطات درونی خانه ایرانی باید ساختار و اجزای معماری آن را بشناسیم، زیرا در پاره‌ای موارد فضاهای خانه ایرانی با نگاه به یک الگوی ارتباطی خاص طراحی شده‌اند و در عین حال همه فضاها در بازتولید نوع خاصی از ارتباطات نقش دارند. عمده‌ترین فضاهای خانه ایران در کامل‌ترین شکل خود عبارتند از:

 1- سردر: سر در یا ورودی خانه‌های ایرانی اغلب به شکل ساده ساخته شده‌اند و در معدود خانه‌های اشرافی به سردرهای شکوهمند نیز برمی‌خوریم. خانه‌های بزرگ اغلب دارای چند درب در اضلاع مختلف هستند تا موقعیت ارتباطی خانه با پیرامون را تقویت کنند. ممکن بود که هریک از این درها برای گروه خاصی از اهل خانه (مردان، زنان، نوکران و... ) در نظر گرفته شوند یا در مواقع خطر امکان فرار سریع را فراهم سازند. همچنین سکوهای دو طرف سردر جایی برای درنگ رهگذران یا مراجعان خانه بوده است.

 2- هشتی: پشت سردر، هشتی یا کریاس قرار دارد و آن نیز جایی برای درنگ مراجعان خانه تا پاسخگویی صاحب‌خانه است و حلقه ارتباطی خانه و پیرامون به شمار می‌آید. در خانه‌هایی که تمول صاحب خانه زیاد نبود، اتاق میهمان را بالای سردر و هشتی می‌ساختند که راه آن از درون هشتی بود.

 3- راهرو: راه‌های ارتباطی میان فضاهای مختلف خانه راهرو خوانده می‌شود و اگر مسقف باشد، به آن دالان می‌گویند. دالانِ میان هشتی و حیاط خانه به گونه‌ای ساخته شده که دید از هشتی به درون خانه را قطع می‌کند.

 4- حیاط: در مرکز خانه حیاط قرار دارد و فضایی است که از طریق آن می‌توان به اغلب فضاهای خانه دسترسی پیدا کرد. اگر خانه بزرگ بود حیاط‌های جداگانه بیرونی (مخصوص مراجعات مرد خانواده) و اندرونی (مخصوص اهل خانه) داشت. اما اگر خانه فقط یک حیاط داشت، درهای میان اتاق‌های بیرونی و حیاط را بدون شیشه می‌ساختند تا مراجعان دیدی نسبت به حیاط نداشته باشند.

 5- اتاق: اتاق‌ها به صورت سه دری، پنج دری، هفت دری و حتی نه دری ساخته می‌شدند. سه دری جای خواب و استراحت بود و پنج دری و بزرگ‌تر برای پذیرایی میهمان مورد استفاده قرار می‌گرفت. در خانه‌های اشرافی که اتاق‌های بزرگ به شکل تالار ساخته می‌شدند، بالاخانه‌ای مشرف به فضای اصلی ساخته می‌شد تا در میهمانی های خانوادگی مختلط جایگاه زنان باشد. همچنین در بالای اتاق‌های پنج دری و بزرگ‌تر یک تورفتگی کمی بالاتر از سطح زمین ساخته می‌شد که به بزرگ خانه یا میهمانان عالیقدر اختصاص داشت.

 درباره کوتاه بودن درب اتاق‌ها و وجود پاخور (حائلی به ارتفاع حدود 20 سانتی متر که پایین در قرار گرفته) نظرات گوناگونی ابراز شده است، اما از نظر ارتباطی این وضعیت از ورود سریع و ناگهانی به داخل اتاق جلوگیری می‌کند. زیرا هنگام ورود سر خم می‌شود و دید متوجه پیش پا است.

 6- مطبخ: مطبخ را در جایی دورتر از اتاق‌ها اما نزدیک به میهمانخانه می‌ساختند تا بوی غذا و دود اجاق در فضای خانه نپیچد و در عین حال امکان پذیرایی سریع از میهمانان فراهم باشد.

 7- آبریزگاه: آبریزگاه نیز مانند مطبخ در نقطه دوری ساخته می‌شد تا بو و آلودگی آن اهل خانه را آزار ندهد.

 8- سایرفضاها: اصطبل، کالسکه خانه، حمام، سرداب، آب انبار و بادگیر از دیگر فضاهای خانه بودند که برخی‌شان مانند سه مورد نخست فقط در معدودی از خانه‌های اشرافی تعبیه می‌شدند.

 این، فضاهای خانه‌های تاریخی ایران در کامل‌ترین شکل خود است. بدیهی است که برخی از این فضاها در خانه های مردمان فرودست وجود نداشتند. گاه نیز خانه‌ای دارای همه این فضاها بود، اما به جای یک خانواده، چند خانواده در آن زندگی می‌کردند. در این صورت به هرکس تکه کوچکی از خانه می‌رسید و بسیاری فضاها مشترک بود. بنابراین خانه‌های بزرگ می‌توانستند دو الگوی ارتباطی متفاوت را درون خویش به نمایش گذارند.

 گزارش مصور این صفحه هر دو این الگوها را شرح می‌دهد. در این گزارش هفت فریم از عکس‌هایی که در بخش خانه‌های اشتراکی نمایش داده می‌شوند، از کتاب تهران اثر آقای نصرالله کسرائیان و با کسب اجازه از ایشان گرفته شده‌اند. سایر عکس‌ها از نویسنده است.

  پی نوشت:

 * توصیف فضاهای خانه ایرانی در این نوشتار با استناد به منابع ذیل صورت گرفته است:

1- پیرنیا، محمد کریم: آشنایی با معماری اسلامی ایران، تدوین غلامحسین معماریان، دانشگاه علم و صنعت ایران، تهران، 1372

2- گفت و گو با استاد سید اکبر حلی معمار سنتی و مرمتگر خانه های تاریخی

* برای دیدن فیلم به نرم افزار Flash player نیاز دارید.

 دریافت نرم افزار فلش.