روزنامه‌نگاری مالتی‌مدیا؛ یک تجربه

حدود دو سال قبل؛ مرکز آموزش همشهری روز سه‌شنبه 26 تیرماه 1386، نشستی برگزار کرد که «ژورنالیسم چند رسانه‌ای؛ چشم‌انداز مشترک» نام داشت. در این نشست علمی که در محل باشگاه وبلاگ‌نویسان تهران برگزار شد، در کنار سخنرانی‌های گوناگون، گزارشی از یک تجربة شکست‌خورده در حوزة ژورنالیسم چندرسانه‌ای نیز ارائه شد که در نوع خود قابل توجه بود. این گزارش که به شکل مطالعة موردی تدوین شده بود، به وسیلة مرتضی مجدفر، عضو مرکز آموزش همشهری، ارائه شد. به گفته وی، مرور ابعاد گوناگون این تجربة شکست‌خورده، شاید در سیاست‌گذاری و تولید روزنامه‌ها و مجلات چندرسانه‌ای جدید مؤثر باشد. این گزارش را که برای قرار گرفتن در «مدرسة همشهری»، شامل تغییراتی شده است، در پی می‌آوریم. مجدفر، به دلیل حضورش در مجموعة مجلات رشد، اطلاعات ریز و درشتی از این تجربة مطبوعاتی ارائه داده است که می‌تواند درس‌آموز باشد.

تاریخچه

مجله رشد دانش‌آموز، یکی از مجلات 32گانه دفتر انتشارات کمک‌آموزشی وزارت آموزش و پرورش است. این مجله قدمتی چهل و چند ساله دارد. نخستین شماره آن در مهرماه 1344 با نام سابق «پیک دانش‌آموز» و برای دانش‌آموزان پایه‌های چهارم و پنجم ابتدایی منتشر شده و تا اسفند 1356 ادامه یافته است. از فروردین 1357 تا مهر 1361 انتشار پیک دانش‌آموز متوقف شد، ولی دوباره از همین تاریخ و با عنوان جدید «رشد دانش‌آموز» همراه با سایر مجلات سابق پیک منتشر و به مدرسه‌های سراسر کشور ارسال شد. انتشار این مجله دانش‌آموزی از مهرماه 1361 تا کنون بی‌وقفه ادامه داشته و به طور میانگین، سالیانه 8 یا 9 شماره از آن (به عدد ماه‌های سال تحصیلی) منتشر شده است. البته چند سالی نیز از رشد دانش‌آموز،شماره ویژه تابستانی در دسترس است. در سال های آغازین دوره جدید انتشار رشد دانش آموز ، از درج شمارگان خودداری می‌شد، ولی از نیمه دوم دهة 70 به‌تدریج شاهد درج شمارگان هستیم که با 200هزار نسخه آغاز می‌شود و به 450هزار نسخه در مهرماه 1380 می‌رسد. این افزایش شمارگان، در بهمن ماه 1385 (همراه با رشد نوآموز، یکی دیگر از نشریات دفتر انتشارات کمک‌آموزشی که برای پایه‌های دوم و سوم ابتدایی منتشر می‌شود)، به یک میلیون نسخه رسید که تا آن زمان، در تاریخ مطبوعات ایران و نیز نشریات دانش‌آموزی جهان بی‌سابقه بود. با این وجود، تعداد دانش‌آموزان کلاس‌های چهارم و پنجم در سال تحصیلی 86ـ85 که می‌توانستند مخاطبان بالقوة این مجله محسوب شوند، دو میلیون و 300هزار نفر بود و نشان از آن داشت که هنوز یک میلیون و 300هزار دانش‌آموز به این مجله دسترسی نداشتند. جشن شمارگان یک میلیون نسخه‌ای مجله‌های رشد دانش‌آموز و رشد نوآموز در روزهای آغازین بهمن 85 برگزار شد. شمارگان رشد دانش‌آموز در سال تحصیلی 88ـ1387، باز هم افزایش یافت و به بالاترین رقم در تاریخ مجلات رشد، یعنی یک میلیون و 200هزار نسخه (بهمن 87) رسید.

 نسخة مالتی‌مدیا در کنار نسخه‌های کاغذی

در طی نیمه دوم سال 1382، در دفتر انتشارات کمک آموزشی، جرقه‌های اولیة تولید نسخة غیرکاغذی مجلات رشد زده شد. تفکر اولیه، تبدیل صفحات چاپ شده مجله‌ها به نسخهPDF  شده و قرار دادن آن‌ها در درون CDهای مجزا و نیز سایت مجلات رشد بود. این تفکر، به زودی به مرحله اجرا درآمد و سایت مجلات رشد به نشانی www.roshdmag.org آغاز به کار کرد. در این سایت، نسخه الکترونیکی همة مجلات، پس از سپری شدن ماه انتشار نسخه‌های کاغذی، قابل دستیابی بود. این سایت هم‌اکنون با تغییر org به ir در حال فعالیت است.

در فروردین 1383 تصمیم گرفته شد از مهر 1383 در کنار نسخة کاغذی، نسخة الکترونیکی یکی از مجلات دانش‌آموزی نیز تولید شود که با توجه به سن دانش‌آموز کلاس‌های چهارم و پنجم و توانمندی این گروه در کار با رایانه، «رشد دانش‌آموز» به همین منظور انتخاب شد. بر اساس برنامة پنج ساله پیش‌بینی شده، قرار بود تولید نسخة الکترونیکی همراه با نسخة کاغذی رشد دانش‌آموز از مهر 83، رشد کودک از مهر 84، رشد نوآموز از مهر85، رشد جوان از مهر 86 و رشد نوجوان از مهر 87 در دستور کار قرار گیرد. به همین منظور پتانسیل و امکانات شرکت‌های تولیدکننده نرم‌افزارهای دانش‌آموزی و مؤسسات تکنولوژی آموزشی گوناگون مورد بررسی قرار گرفت و پس از گفت‌وگوهای فراوان، یکی از مؤسسات رایانه‌ای که سابقه کار با معاونت آموزشی وقت وزارت آموزش و پرورش و سازمان آموزش و پرورش شهرستان‌های تهران را داشت، برای همین منظور انتخاب شد.

قرار بود نسخه الکترونیکی، ضمن دارا بودن ویژگی‌ها و مطالب نسخه کاغذی، از صدا، تصویر، انیمیشن، موسیقی، سرود، ابزارهای تعاملی و نیز مطالبی افزون بر نسخه کاغذی بهره‌مند شود.

در واقع قرار بود با توجه به هدف‌های اساسی آموزش در دورة ابتدایی، ضمن تأکید بر مهارت‌های خواندن، نوشتن، مهارت‌های شنیدن، مشاهده، حل مسأله، تعامل گروهی و ارتباطات فرهنگی ـ اجتماعی بین دانش‌آموزان نیز از طریق نسخ الکترونیکی مجله قابل دسترسی باشد.

 تولید با تأخیر

کارهای آماده‌سازی نوشتاری نسخه کاغذی کلیة مجلات رشد ویژة مهرماه، معمولا از اواسط خردادماه آغاز می شود و تا اواخر تیرماه به طول می انجامد. در فاصله اول تا پانزدهم مردادماه ، کارهای صفحه آرایی و سپس تا آخر همین ماه کارهای چاپ و صحافی صورت می پذیرد و مجله از اول شهریور ماه به مدرسه های سراسر کشور ارسال می شود.

وقتی تولید نسخه کاغذی شماره مهرماه 83 به اتمام رسید (پایان مرداد 83)، هنوز تولید نسخه الکترونیکی کلید نخورده بود و این یکی از معضلاتی بود که در ادامه کار، مسئولان مجلات رشد، را بر آن داشت که از برنامة پیش‌بینی شده عقب‌نشینی و تنها به تولید یک نسخه آزمایشی (مربوط به شماره 3ـ آذرماه 1383) بسنده کنند. البته سال بعد نیز تولید نسخه الکترونیکی وصال نداد و شماره 1 تا 3 در یک ‍CD منتشر شد و نسخه الکترونیکی دیگری منتشر نشد.

 نسخة مالتی مدیای تولید شده در آذر ماه 83 چه ویژگی‌هایی داشت؟

این نسخه دقیقاً بر اساس محتوای کاغذی همین مجله در آذر ماه 83 تولید شده است؛ ولی صدا، تصویر، انیمیشن در آن به شکل برجسته‌ای خودنمایی می‌کند. دو مهارت مهم مورد تأکید دورة ابتدایی یعنی خواندن و شنیدن، در این مجله مالتی‌مدیا، به خوبی مورد توجه قرار گرفته است. شعرهای مجله، آهنگ‌سازی شده و توسط گروهی از هنرمندان برجسته، سرودهای آن‌ها به شکل زیبایی خوانده شده است. ضمن این که گرافیک کلی مجله حفظ شده، تصاویر بیشتری از کل مجله نیز به نسخه الکترونیکی اضافه شده است. در دو سه مطلب، اطلاعاتی بیش از نسخه کاغذی را هم می‌بینیم. این برنامة کلی برای تولید نسخه الکترونیکی مجلات رشد بود. هم‌چنین دو داستان به انیمیشن تبدیل شده بود، ضمن این که متن اصلی داستان‌ها نیز برای توسعه سواد خواندن همان طور حفظ شده است. یک مورد تعاملی نیز پیش‌بینی شده و دانش‌آموزان می‌توانند پاسخ سرگرمی‌ها، مسابقه‌ها و چیستان‌های مجله را در فایل مخصوص ذخیره و از طریق ای‌میل سردبیر (اگر در لحظه دیدن CD به اینترنت وصل باشند) به نشانی مجله پست کنند. دانش‌آموزانی که امکان ارسال ای‌میل نداشتند، می‌توانستند از فایل ذخیره پرینت بگیرند و صفحة پرینت شده را به صورت سنتی به نشانی مجله پست کنند. مجله الکترونیکی، قیمت تمام شده معقولی داشت و با توجه به این که شمارة آزمایشی تلقی می‌شد و قرار بود برای فرهنگ‌سازی و تبلیغات مورد استفاده واقع شود، با استقبال خوبی مواجه شد و قریب ده هزار نسخه تولید شده در مدت زمان اندکی توزیع شد.

چرا تولید نسخه الکترونیکی این مجله تداوم نیافت؟

و اکنون برنامة پنج ساله توسعه مجلات مالتی‌مدیای رشد در چه مرحله‌ای است؟

به غیر از دلایلی چون عدم دسترسی اکثریت قابل توجهی از دانش‌آموزان به رایانه، تقریباً گران بودن قیمت نسخه الکترونیکی در مقابل نسخه کاغذی (حدود 2 برابر) و عدم وجود فرهنگ استفاده از مجله الکترونیکی، می‌توان دلایل متعدد دیگری را برای عدم تداوم این مجله اقامه کرد:

1. مجله الکترونیکی در ساختار رسمی و قانونی آموزش و پرورش و در کنار نسخه کاغذی مجله که قدمتی 40 و چند ساله داشت، آغاز به کار کرد. پیچیدگی ساختار قانونی و کند بودن سرعت تصمیم‌گیری‌ها در این ساختار یکی از دلایل اصلی هرز رفت زمان بود. بدیهی است تعریف شده بودن ساختاری 40 ساله با فعالیتی که در آغاز راه بود، تضادهایی ایجاد می‌کرد.

2. عدم انعطاف همین ساختار رسمی، یکی دیگر از دلایل هرزرفت زمان بود. معمولاً ماکت نسخه کاغذی مجله، قبل از ارسال به چاپخانه، توسط مسئولین مربوطه خوانده و تأیید می‌شود. بررسی CD تولید شده در مقاطع زمانی گوناگون و تطبیق بخش‌های آن با استانداردها، قوانین و اصول نوشته و نانوشته آموزش و پرورش بخش زیادی از زمان را از دست داد. مثلاً در آموزش و پرورش به درستی بر زبان معیار تأکید می‌شود؛ در یک مرحله، گوینده متن انیمیشن، بخش‌هایی از متن یکی از داستان‌ها را با زبانی غیرمعیار خوانده بود و طبیعی بود که اجازه تکثیر به کار داده نشود. این مسأله در مورد تصاویر، فیلم‌ها، نقاشی‌ها و... هم اتفاق افتاد. مثلاً حرکت کلاغ از روی درختی به درخت  دیگر رقص تشخیص داده شد و...

3.  حساسیت زمانی تولید مجله و درج تاریخ انتشار برای شرکت رایانه‌ای طرف قرارداد، قابل درک نبود و از دید مدیر و کارکنان وی، تولید لوح فشرده مجله، در حد سایر لوح‌های فشرده و در نهایت مانند یک برنامة رادیو تلویزیونی دیده می‌شد که می‌شود مثلاً زمان پخش را کمی عقب انداخت. با این تلقی، امکان این که نسخه کاغذی به همراه نسخة الکترونیکی منتشر شود، منتفی شد و حتی لوح‌ فشرده شماره 3 مجله نیز، با فاصله‌ای حدود 2 ماه پس از انتشار نسخه کاغذی توزیع شد.

4. ساختار مجله مناسب نسخه کاغذی بود و با وجود آشنایی سردبیر مجله با مبانی و اصول IT، و قدرت خلاقه وی در کار با رایانه و نرم‌افزارهای گوناگون، مجله فاقد بخش اجرایی و مشاوره‌ای نسخه مالتی‌مدیا بود. بهتر این بود که مجله به غیر از سردبیر، دو معاونت می‌داشت که یکی در بخش کاغذی و دیگری در بخش الکترونیکی فعالیت می‌کرد. تنها در این حالت بود که نسخه الکترونیکی مجله، فرزندخوانده و یا طفیلی بخش کاغذی و زائیده‌ای از آن تصور نمی‌شد.

5. نویسندگان داستان‌ها، مقالات، اخبار و سایر نوشته‌های مجله تفکر مبتنی بر IT نداشتند. مثلا انتظار می‌رود نویسنده در هنگام نوشتن مطالب، همواره در این اندیشه باشد که من چقدر می‌توانم از متن کم کنم و کاستی‌های متنم را با عکس پر کنم. چه فیلم‌هایی می‌تواند به مطلب من لینک بخورد. حجم نوشته کاغذی چه میزان و حجم لینک‌ها و ضمایم گوناگون صوتی و تصویری من چه اندازه باید باشد. چون هیچ‌یک از نویسندگان، با چنین تصوری، به نگارش روی نیاورده بودند، تمامی این وظایف بر دوش سردبیر می‌افتاد و او یک تنه برای تمام مطالب عکس اضافی، فیلم، صدا و... پیشنهاد می‌کرد.

6. با وجود این که کار خودبه‌خود و به دلیل نو بودن، انگیزشی بود و تمام عوامل با عشق و علاقه کار می‌کردند، ولی هیچ عامل انگیزشی دیگری پیش‌بینی نشده بود. از مدیر طرح تا سردبیر و مدیر داخلی مجله، برای صفای دل خودشان کار می‌کردند و این در حالی بود که شرکت طرف قرارداد، قرار بود حق‌الزحمه بگیرد؛ هر چند به دلیل خلف وعده مبنی بر عدم تحویل در وقت تعیین شده، درست و حسابی جریمه شد و بخشی از حق‌الزحمه خود را از دست داد.

7. به دلیل برگزار نشدن دوره‌های آموزشی مرتبط با روزنامه‌نگاری چندرسانه‌ای تا آن زمان، امکان این که سردبیر و عوامل اجرایی مجله قبل از آغاز به کار، در چنین دوره‌ای شرکت کنند، عملاً منتفی بود و طبیعی بود که همه چیز می‌بایست بر اساس سعی و خطا پیش می‌رفت.

8. برنامه پنج ساله پیش‌بینی شده بسیار بلندپروازانه طراحی شده بود و معلوم نبود بدون برآورد از اجرای تولید آزمایشی نسخه مالتی‌مدیای رشد دانش‌آموز، چطور برای بقیه مجلات در 4 سال آینده برنامة توسعه پیش‌بینی کرده‌اند.

 پیشنهادها

اگر قرار است انتشار مجله‌ها و یا دیگر منابع آموزش مبتنی بر ژورنالیسم چند رسانه‌ای در آموزش و پرورش ادامه یابد و با تأکید بر این که بهترین جا برای این کار آموزش و پرورش و نشریات دانش‌آموزی است، چند پیشنهاد زیر ارائه می‌شود:

ـ قبل از شروع کار، مبانی ژورنالیسم چندرسانه‌ای، فرآیندها و روش‌های کار مکتوب و استاندارد شود.

ـ همچنان که مجلات رشد دارای هدف، راهبرد، رویکرد، خط‌مشی و برنامه هستند، برای مجلات الکترونیکی هم در بخش جداگانه‌ای این تعاریف به عمل آید.

ـ شاخص‌های بازبینی و استانداردهای مرتبط با وزارت آموزش و پرورش (خط قرمزها) به درستی تعریف و در اختیار همه عناصر تولیدکننده قرار گیرد.

ـ ساختار سازمانی متناسب با نشر الکترونیک در مجلات پیش‌بینی شود.

ـ نویسندگان، آموزش‌های لازم را در ارتباط با نگارش متن، لینک‌ها، هایپرلینک‌ها و... بگذرانند.

ـ عوامل انگیزشی مناسب برای تولیدکنندگان، ناظران داخلی و بیرون سازمانی پیش‌بینی شود.