روزنامه‌نگاران علمی و پزشکی هنگام پوشش دادن اخبار پژوهش‌های تازه با وظیفه دشوار نوشتن درباره موضوعی که کاملاً برایشان تازه است روبرو هستند و مجبورند در مدت کوتاهی صحت و دقت خبرها را بررسی کنند و مطلبی جذاب ارائه کنند. در این رشته مطالب به نکاتی اشاره می‌کنیم که برای آنالیزها پژوهش‌ها، شواهد و مدعاهای پزشکی به کار روزنامه‌نگاران پزشکی می‌آید.

اشاره: روزنامه‌نگاران علمی و پزشکی هنگام پوشش دادن اخبار پژوهش‌های تازه با وظیفه دشوار نوشتن درباره موضوعی که کاملاً برایشان تازه است روبرو هستند و مجبورند در مدت کوتاهی صحت و دقت خبرها را بررسی کنند و مطلبی جذاب ارائه کنند. در این رشته مطالب به نکاتی اشاره می‌کنیم که برای آنالیزها پژوهش‌ها، شواهد و مدعاهای پزشکی به کار روزنامه‌نگاران پزشکی می‌آید.

***

بخش اول: خطر مطلق و خطر نسبی بیماری‌ها

بسیاری از اخبار پزشکی به پژوهش‌های پزشکی اشاره می‌کنند درباره میزان افزایش خطر دچار شدن به یک بیماری مانند سرطان ریه به علت یک عامل خطرساز مثلاً سیگار کشیدن هستند.

هنگامی‌که از خطر صحبت می‌کنیم داریم به «احتمال» اشاره می‌کنیم- یعنی شانس اینکه چیزی ممکن است رخ دهد، مثلاً هنگام بالا انداختن سکه شانس خط آمدن ۵۰ درصد است.

پژوهشگران در بررسی گروه‌های بزرگ انسان‌ها می‌توانند خطر بروز یک بیماری را تخمین بزنند. در این حالت آنان می‌خواهند احتمال دچار شدن یک فرد یا رده‌ای از افراد در یک دوره مشخص زمانی به آن بیماری را تعیین کنند.

پژوهشگران در چنین بررسی‌هایی به رفتارها یا ویژگی‌های فردی که با افزایش یا کاهش این احتمال ارتباط دارند، توجه می‌کنند.

آمار خطر بیماری‌ها عموماً به دو شکل بیان می‌شود: خطر مطلق و خطر نسبی.

۱- خطر مطلق: خطر مطلق به میزان عددی احتمال دچار شدن به یک بیماری در یک دوره معین زمانی اشاره می‌کند. این دوره زمانی می‌تواند به اشکال متفاوت بیان شود، مثلاً در طول یک سال، در طول پنج سال آینده تا پنجاه‌سالگی تا هفتادسالگی یا در تمام طول عمر.

وقتی گفته می‌شود خطر مطلق دچار شدن یک مرد به سرطان پروستات در تمام طول عمر ۱۶ درصد است، منظور این است که به ازای هر ۱۰۰ مرد، ۱۶ مرد در زمانی در طول زندگی‌هایشان به سرطان پروستات دچار خواهند شد یا به‌عبارت‌دیگر ۸۴ نفر از هر ۱۰۰ مرد به سرطان پروستات مبتلا نخواهند شد.

وقتی گفته می‌شود خطر دچار شدن به سرطان روده بزرگ و راست‌روده پیش از ۴۰ سالگی در زنان هشت‌دهم درصد است، یعنی احتمال دارد از هر ۱۰۰۰۰ زن، ۸ زن پیش از ۴۰ سالگی به این سرطان دچار شوند.

۲- خطر نسبی: خطر نسبی مقایسه یا نسبت را بیان می‌کند نه یک مقدار مطلق را.

خطر نسبی یک بیماری بیانگر شدت یا قدرت رابطه میان یک عامل خطرساز و یک بیماری است. خطر نسبی از مقایسه شمار افراد بیمار در یک گروه افراد که دارای یک رفتار یا صفت مشخص هستند با شمار افراد بیمار در یک گروه مشابه اما بدون آن رفتار یا صفت به دست می‌آید.

برای مثال مقایسه خطر سرطان ریه در افرادی که سیگار می‌کشند با خطر سرطان ریه در گروه افراد مشابهی که سیگار نمی‌کشند. خطر نسبی در این مورد ممکن است به این صورت بیان شود: خطر سرطان ریه در مردانی که سیگار می‌کشند ۲۳ برابر خطر سرطان ریه در مردانی است که سیگار نمی‌کشند. به‌عبارت‌دیگر خطر نسبی سرطان ریه در مردانی که سیگار می‌کشند ۲۳ است.

خطر نسبی ممکن است به‌صورت درصد هم بیان شود. خطر نسبی ۱۰۰ درصد برای دچار شدن به یک بیماری برای یک فرد دارای یک عامل خطرساز به معنای آن است که آن فرد با احتمال ۲ برابر نسبت به یک فرد بدون آن عامل خطرساز ممکن است به آن بیماری دچار شود. خطر نسبی ۲۰۰ درصد به معنای آن است که فرد با احتمال سه برابر بیشتر ممکن است به آن بیماری دچار شود.

چطور آمار مربوط به خطر بیماری‌ها را تفسیر کنیم؟

آمار خطر بیماری‌ها ممکن است برای شما گیج‌کننده باشد: این خبر را در نظر بگیرید: «داروی جدید خطر حمله قلبی را تا نصف کاهش می‌دهد» ظاهراً این دارو باید تأثیربخشی بسیار خوبی داشته باشد.

اما هنگامی‌که درمی‌یابیم صحبت از کاهش خطر حمله قلبی از ۲ درصد به ۱ درصد است، متوجه می‌شویم گرچه این دارو تأثیربخش است، اما میزان تأثیربخشی آن آن‌قدر زیاد نیست که این خبر نشان می‌داد.

برای همین است که توجه به ارقام مطلق مهم است.

در مورد خبر بالا، باید به جزئیات توجه کنید. اگر خطر حمله قلبی در گروهی از بیماران که با داروهای معمول درمان می‌شوند، ۲ در ۱۰۰ (۲ درصد) باشد و این خطر در بیمارانی که با داروی جدید درمان می‌شوند، ۱ در ۱۰۰ (یک درصد) باشد، تفاوت مطلق که از تفریق این دو خطر به دست می‌آید، فقط یک درصد است:  2% - 1% = 1%

به‌این‌ترتیب اگر تفاوت مطلق را بیان کنیم، داروی جدید خطر حمله قلبی را در طول ۵ سال به‌اندازه ۱ درصد کاهش می‌دهد.

خطر نسبی نسبت دو خطر مطلق است. در این مورد تفاوت نسبی ۵۰ درصد است: 1% ÷ 2% = 50%

استیو ولوشین و لیزا شوارتز از انستیتوی سیاست بهداشتی و کارورزی بالینی در کالج دارتموث در نیوهمپشایر آمریکا تفاوت در این مورد را به این شکل خلاقانه بیان کرده‌اند: متمرکز شدن بر خطر نسبی در این مورد مانند این می‌ماند که یک کوپن تخفیف ۵۰ درصد برای خریدن اقلامی معین در یک فروشگاه دارید، اما نمی‌دانید که این کوپن تخفیف مربوط به خرید گردنبند الماس است یا خرید آدامس. فقط با دانستن ارزش واقعی کوپن - داده‌های مطلق- است که می‌توانید بفهمید معنای واقعی این تخفیف ۵۰ درصدی چیست.

آمار خطر چه ارتباطی به وضعیت شما دارد؟

یک مشکل دیگر در تفسیر آمار خطر بیماری‌ها این است که آن‌ها چه ارتباطی با وضعیت شخص خود شما دارند. برای مثال بررسی‌ها نشان می‌دهند که احتمال دچار شدن مردان به سرطان در تمام طول عمرشان حدود ۴۵ درصد است. این نتیجه به معنای آن نیست که خطر دچار شدن شما هم به سرطان ۴۵ درصد است. خطر فردی دچار شدن شما بر سرطان تحت تأثیر عوامل متفاوت بسیاری است، ازجمله سن و عادات و رفتارهای شما (ازجمله عادات غذا خوردن)، سابقه سرطان در خانواده شما و محیطی که در آن زندگی می‌کنید.

حتی اگر مجموع این عوامل خطرساز را باهم ترکیب کنید، بازهم ممکن است نتایج پژوهش برای شخص شما کاربردی نداشته باشد. ممکن است دو نفر سن، جنس، نژاد، وضعیت اجتماعی- اقتصادی و عادات زندگی مشابهی داشته باشند، اما خطر دچار شدنشان به سرطان متفاوت باشد، چراکه هنوز این دو فرد از یک لحاظ دیگر باهم متفاوت هستند: این دو فرد در طول زندگی دستخوش رویدادهای متفاوتی قرار گرفته‌اند.

آمار خطر برای بیان‌های کلی سودمند هستند، مثلاً «ورزش کردن منظم با کاهش خطر بیماری‌های مزمن مانند سرطان ارتباط دارد»، اما ورزش کردن منظم «به‌طور صد درصد» تضمین نمی‌کند که «شما» به سرطان مبتلا نمی‌شوید.