در یکی دو دهه اخیر، پژوهش‌ها و تحقیقات اجتماعی از رهیافت پوزیتیویستی به تفسیرگرایانه میل کرده اند و تمایل به فهم آن چه در زیست جهان انسانها اتفاق می‌افتد بیشتر شده است. تحقیقات کیفی بر این باور است که کنشگران در مواجهه با پدیده‌های مختلف اجتماعی شبیه هم عمل نمی کنند، چراکه هر یک پدیده را به نحوی می‌بینند و معنا میکنند...
مقدمه- مژگان فراهانی-فاطمه نوری راد: در یکی دو دهه اخیر، پژوهش‌ها و تحقیقات اجتماعی از رهیافت پوزیتیویستی به تفسیرگرایانه میل کرده اند و تمایل به فهم آن چه در زیست جهان انسانها اتفاق می‌افتد بیشتر شده است. تحقیقات کیفی بر این باور است که کنشگران در مواجهه با پدیده‌های مختلف اجتماعی شبیه هم عمل نمی کنند، چراکه هر یک پدیده را به نحوی می‌بینند و معنا میکنند، لذا نمی توان کنش هایشان را به یکدیگر تعمیم داد. از این رو روشهای کمی و اثبات‌گرایانه که به معانی ذهنی کنشگران از پدیده‌ها بی‌توجه‌اند تصویر دقیقی از واقعیات ارائه نمی‌دهند. بین محقیق و موضوع تحقیق باید تعامل و کنش متقابل برقرار شود تا این معانی درونی آشکار و روشن شود. یکی از تکنیک‌های کیفی تحقیق برای دستیابی به چنین هدفی 'مصاحبه' است. بحث وبررسی در زمینه مصاحبه و جایگاه آن در روش شناسی کیفی و تحقیقات ارتباطی و رسانه ای موضوع گفت‌وگوی ما با دکتر سمیه سادات شفیعی استادیار پژوهشگاه علوم انسانی، مدیر روابط عمومی و امور بین الملل موسسه پژوهشی پیش رسانه و مدرس روش تحقیق کیفی است، که در ادامه از نظرتان می‌گذرد.
***
* روش مصاحبه بیشتر در کدامیک از رویکردهای روش‌شناسانه مورد تاکید قرار می‌گیرد؟
به لحاظ معرفت شناسی در جامعه شناسی انواع مکاتب پدیدارشناسی، برساختگرایی و حتی روش شناسی مردمی از این روش استفاده میکنند.
اما همه اینها مبتنی بر تغییری است که در یکی دو دهه ی اخیر اتفاق افتاده است یعنی تحقیقات از وجهه پوزیتیویستی به تحقیقات تفسیرگرایانه میل کرده اند و تمایل به فهم آنچه در زیست جهان انسانها اتفاق می‌افتد بیشتر شده است. تحقیقات کیفی بر این باورند که کنشگران شبیه هم عمل نمی کنند لذا نمی شود کنش هایشان را به هم تعمیم داد،و این زیست جهان افراد به قول هابرماس با کنش های آنها در ارتباط است بنابراین انواع مصاحبه از اهمیت خاصی برخوردار شده است.
* مصاحبه در تحقیقات ارتباطی چه کاربردهایی می‌تواند داشته باشد؟
مصاحبه به عنوان روشی که بنیان روش تحقیق کیفی است، در ارتباطات و مطالعات رسانه ای نیز بسیار مورد استفاده قرار می‌گیرد. مصاحبه روایی برای کارهایی همچون روزنامه نگاری مفید است. روایت فرد از زندگینامه خویش یا درباره شخص سوم و یا انواع پدیده هایی که در گذشته به عنوان رویداد تاریخی اتفاق افتاده و فرد به عنوان مطلع تاریخی اشراف اطلاعاتی دارد، منبع اطلاعاتی خوبی برای پژوهش است و قرائت وی از رویدادهای تاریخی که رخ داده است، اهمیت ویژه ای دارد. این نوع مصاحبه، نیازمند اشراف اطلاعاتی محقق است؛ به گونه ای که با اطلاع رسان در بیان واقعه همراه نشود و صحه بر گفته های او نگذارد. علاوه بر این، نیاز به سوالاتcheck pointبسیار ضرورت دارد، زیرا مصاحبه به عنوان یک سند تاریخی مورد استفاده قرار می‌گیرد. مصاحبه های مساله محور نیز در تحقیقات رسانه ای کاربرد دارد. در این نوع مصاحبه ها، یک مساله اجتماعی را محور کار خویش قرار می‌دهند. این نوع مصاحبه ها به اصطلاح خوراک روزنامه نگاری است. فرد محقق در این نوع مصاحبه، علاوه بر اشراف اطلاعاتی به موضوع، در تبیین و چرایی ضرورت بررسی موضوع به عنوان مساله اجتماعی تلاش کند و آن را به منصه ظهور برساند. محقق نباید به طور کاذب از پدیده ای مساله بسازد و باید به پدیده هایی بپردازد که صاحب‌نظران آن را به عنوان مساله اجتماعی قبول دارند. مصاحبه های قوم نگاری، گونه ای دیگر از مصاحبه است که مصاحبه، همراه با مشارکت می‌باشد. محقق مشاهده میدانی خود را با مشارکت خویش در صحنه همراه می‌کند و رابطه ای دوستانه با کنشگران برقرار می‌نماید. برخلاف سایر مصاحبه های رسانه های گروهی، که برشی به زمان دارد و واقعیت را منتقل نمی‌کند، مصاحبه همراه با مشارکت و مشاهده می‌تواند در مقیاس های مختلف صورت گیرد و معانی بیشتری از واقعیت را متبادر کند.برای مثال محققانی هستند که تلاش میکنند به کشورهای دیگر سفر کنند، زبان آنها را بیاموزند تا بتوانند با کنشگران ارتباط برقرار کنند و مثلا مفهوم توسعه را درباره یک ساختمان و دلالت های آن برای مردمان کشف کنند و به این ترتیب، روابط اجتماعی و روابط قدرت را در میان کنشگران کشف نمایند.
* برخی معتقدند روش مصاحبه فقط در مرحله اکتشاف کاربرد دارد؟
متاسفانه تسلط رویکردهای پوزیتویستی در فضای آکادمیک، فرصتی برای نمود و پویایی روشهای تحقیق کیفی در علوم ارتباطات و اجتماعی فراهم نمی کند. مصاحبه تنها به منظور اکتشاف یک پدیده نیست، مصاحبه راه حل بسیاری از مسائل اجتماعی و همچنین مسیری برای شناخت بحران ها،فرصت سازی ها، حل مناقشات و برنامه ریزی است. مصاحبه می‌تواند بنیادی برای نظریه مبنایی باشد.
* چگونه می‌توان از روش مصاحبه به مدل نظری و یا نظریه دست یافت؟
در تحقیقات کیفی،فرضیه آزمایی،جامعه آماری به منظور تعمیم و آزمون های آماری نداریم و در نتیجه به معنای رایج نظریه نداریم،بلکه گزارهای نظری حاصل می‌شود که به توصیف داده ها کمک می‌کند. از پژوهش های کیفی می‌توانیم گزارهای نظری استخراج کنیم که به کارهای کمی کمک می‌کند و یا حتی به خود پژوهشگر برای حل بحران ها، شناخت، تصمیم گیری و ارزیابی فرصت ها کمک می‌کند.
* غالباً حجم نمونه در روش های کیفی با اشباع نظری محقِق می‌شود آیا این اشباع فقط بر اساس نظر پژوهشگر است؟
سوال اصلی که همواره باید در گزینش داده ها محقق از خود بپرسد: عبارت است از: در مرحله ی بعد سراغ کدام گروه یا خرده فرهنگ باید رفت؟ و برای تحقق کدام هدف نظری؟
نمونه گیری در تحقیقات کیفی تدریجی است و فرآیند گردآوری داده ها برای نظریه پردازی صورت می‌گیرد. در واقع محقق به طور همزمان داده هایش را گردآوری، کدگذاری و تحلیل می‌کند و تصمیم می‌گیرد که چه داده هایی را در مرحله ی بعدی گردآوری ، و آنها را کجا پیدا کند، تا نظریه اش را تدوین نماید.فرآیند گردآوری داده ها را نظریه ی در حال تکوین کنترل می‌کند. اشباع نظری مبنای داوری درباره ی زمان توقف نمونه گیری است و این به آن معناست که هرگاه اطلاعات کافی را در راستای سئوالات و اهداف تامین شود،نیازی به ادامه مصاحبه نیست. در روش مصاحبه، هر مصاحبه تکلیف مصاحبه بعدی را مشخص می‌کند؛ به گونه ای که باید بررسی کرد چه شکاف های اطلاعاتی وجود دارد تا مصاحبه بعد براساس آن صورت گیرد. گاهی به دلیل کمبود بودجه و امکانات، از قبل برای مصاحبه با متخصصان،تعدادی از افراد را مشخص می‌کنیم. در این مواقع بهتر است از روش های نمونه گیری معتبر همچون گلوله برفی استفاده گردد. در واقع متخصص،فرد دیگری را که اشراف اطلاعاتی دارد،برای مصاحبه و مرحله بعدی معرفی می‌کند. این امر اعتبار صوری پژوهش را افزایش می‌دهد و نظارت متخصص بر پژوهش سبب بالا رفتن اعتبار می‌شود.
* اعتبار و روایی در مصاحبه چه طور تحقق می‌یابد؟
پایایی را اگر به مفهوم رجوع مجدد به آزمودنی درنظر بگیریم، چنین مساله ای در پژوهش های کیفی محقق نمی گردد.ممکن است مصاحبه شوندگان به دلایل فضای روحی در یک شرایط یکسان در دو زمان، متفاوت عمل کنند و همان کیفیت حاصل نشود. برخی فاکتورها برای تحقق پایایی در پژوهش های کیفی وجود دارد که بر اخلاق حرفه ای مبتنی است. اخلاق در پژوهش مبتنی بر عدم پیش داوری و رعایت بی طرفی مصاحبه گر می‌باشد. مصاحبه گر نباید واکنش هایی را انجام دهد که اطلاع رسان را تحریک و جریان مصاحبه را منحرف کند. نوع نگاه، حالات چهره، تعجب، لبخند و حتی سر تکان دادن به مفهوم رضایت و تایید در روند مصاحبه ممکن است تاثیر منفی بر جای بگذارد. اعتبار نیز به مفهوم این است که آیا ما همان چیزی را بررسی می‌کنیم که باید بررسی شود؟ برای تامین اعتبار در پژوهش نیز چندین راهکار وجود دارد: مستندسازی به گونه ای که از مصاحبه گرها آنچه را که مشاهده میکنند، بنویسند و این کمک به بازسازی صحنه برای ارزیابی می‌کند. کیفیت مکان، زمان مصاحبه و توصیف فضای روحی اطلاع رسان اهمیت ویژه ای دارد.تکنیک های موازی مصاحبه همچون مشاهده، ضمیمه کردن اسناد،عکس،دست نوشته و...برای افزایش اعتبار مفید است. همچنین مصاحبه گر پس از تدوین گزارش کار، مصاحبه را در اختیار چندین فردی که به موضوع احاطه دارند، قرار می‌دهد تا آنها نیز قضاوت انسانی مصاحبه گر را تجربه کنند، به گونه ای که اگر در همان شرایط قرار می‌گرفتند همان نتایج حاصل می‌گشت و با این کار همچنین اعتبار صوری پژوهش افزایش می‌یابد. مداقه پژوهشگر برای ارزیابی اعتبار کار در هر مرحله از پژوهش ضروری است.
* به نظر می رسد در روند مصاحبه ارزش های مصاحبه شونده در نتایج تأثیر گذاراست و این اعتبار روش را خدشه دار می کند؟
در اینجا می‌توان از بحث ربط ارزشی وبر استفاده کرد بدین معنا که شما در انتخاب موضوع سلیقه خود را وارد می‌کنید ، اما در روند مصاحبه باید فرد اخلاقی باشید و اخلاق هم حکم می‌کند که شما بی طرف باشید.
* مصاحبه شونده چطور؟
اطلاع رسان به عنوان محور کار کیفی باید ارزش هایش را انتقال دهد اصلاً محقق وقت می‌گذارد برای اینکه میان ذهنیتی با او ایجاد کند تا معنایی که از پدیده یا کنش خاصی در ذهن مصاحبه شونده شکل گرفته فهم کند. روش کیفی به این متهم می‌شود که محقق و مصاحبه گر ارزش های خود را وارد می‌کند، که این باید به شدت کنترل شود. اما وقتی صحبت از اطلاع رسان است باید تمام تلاش برای درک ارزش های او صورت گیرد تا به بهترین نحو منتقل شود.
مصاحبه ها یکی از نتایج و رسالت های پژوهش های اجتماعی است که در برنامه ریزی ها و حتی حل بحران ها استفاده می‌شود . روش های کمی به این دلیل که همه چیز را آماری دیده است ، در خیلی از موارد نمی تواند تفسیر آدم ها را از چیزی که اتفاق افتاده روشن سازد. و بدون احاطه داشتن به تفسیر آنها ممکن است تصمیم دیگری برای زندگیشان بگیریم.
* صحبت های مصاحبه شوندگان را باید در قالب های علمی ویرایش و تنظیم کرد یا لازم است متن عین سخنان آنها باشد؟
من به شخصه بر این باورم که نوشته ی ما باید آیینه ای باشد از گفتارهای مصاحبه شونده. این سبب بالا رفتن اعتماد به کار تحقیق می‌شود. این که دقیقاً همان عبارت ها، واژه های شکسته و غیر رسمی خودِ فرد گفته شود حتی تأکید بر این است که بیان رسمی نشود و عین نقل قول باشد، چون خواننده وقتی می‌خواند، می‌داند قضاوت های شخصی وارد نشده است و هرچه مکتوب شده همان حسی است که فرد مصاحبه شونده داشته است. تنها گاهی در قلاب برخی حالات واحساسات فرد اضافه می‌شود برای مثال به خواننده منتقل شود که اطلاع رسان در اینجای بحث غمگین بوده است .
اتفاقا اگرمصاحبه با همان لحن و شرایط اطلاع رسان پیاده شود، معرف و گویای تیپ شخصیتی اوست؛ برای مثال یک فرد بی سواد عامی ، یک دختر جوان ، یک فرد میانسال از کلمات و جملات متفاوتی استفاده میکنند لذا نوع و کاربرد واژه ها ، فراز و فرود جمله ها ، مکث ها و... دقیقاً نشان دهنده استایل رفتاری آن فرد می‌باشد و محقق با این بیان نشان می‌دهد این تمامِ واقعیتی بود که من درک کردم و اگر فرد دیگری هم مصاحبه می‌کرد همین نتایج را می‌گرفت لذا من تأثیری بر روند کار نداشتم و متن فقط بازتاب سخنان مصاحبه شونده است.
* نهایتاً متن مصاحبه ها را در قالب علمی ارائه می‌دهیم؟
بله ،محقق متونی را که عیناً پیاده شده را تحلیل می‌کند و تحلیل در سه مرحله از طریق کدگذاری باز ، محوری و گزینشی صورت می‌گیرد. حتی در مراتب پیشرفته تر می‌توان از سطوح تحلیل گفتمان فرکلاف برای تفسیر متن استفاده کرد.
* کدگذاری ها چگونه به فرایند تحلیل نهایی در روش مصاحبه کمک می‌کند؟
تفسیر متون به تدوین نظریه و نیز شکل دادن بنیانی برای گردآوری داده های اضافی و تصمیم گیری درباره ی اینکه کدام مورد در مرحله بعدی انتخاب شود، کمک می‌کند. هدف کدگذاری داده ها، مقوله بندی، ارائه تیپولوژی و یا تدوین نظریه است. کدگذاری فرآیندی است که طی آن داده ها تجزیه، مفهوم سازی و به شکل تازه ای کنار یکدیگر قرار می‌گیرند. کدگذاری شامل مقایسه دائمی پدیده ها، موردها، مفاهیم و فرمول بندی پرسش های می‌شود که در برابر متن قرار داده شده اند. فرآیند تفسیر داده ها با کدگذاری باز آغاز می‌شود و در مراحل پایانی فرآیند کدگذاری گزینشی مطرح می‌شود. در کدگذاری باز داده ها و پدیده ها در قالب مفاهیم مطرح می‌شود. عبارت ها براساس واحدهای معنایی بسته بندی می‌شوند و مفاهیم به آنها ضمیمه می‌شود. در مرحله بعد، مقوله های به دست آمده از کدگذاری باز را پالایش و تفکیک می‌کنیم. در کدگذاری محوری، آن دسته از مقولات که با پرسش تحقیق بیشترین ارتباط را دارند از میان کدها انتخاب می‌کنیم. کدگذاری گزینشی، سومین مرحله از کدگذاری است و کدگذاری محوری را تا سطح انتزاعی تر ادامه می‌دهد. برای مثال، در کدگذاری گزینشی به گزاره های نظری از میان متن پیاده شده مصاحبه می‌رسیم.
* روش های کیفی مدعی تعمیم نیستند اما به نظر می رسد بیان نتایج به شکل گزاره های کلی نظری در واقع تعمیم صحبت های مصاحبه شوندگان است؟
تعمیم به این معنا نیست که سایر افراد جامعه آماری ما هم صفت مشابه ای دارند؛ در مصاحبه هرگز تعمیم اتفاق نمی افتد، برای اینکه ما حداکثر می‌توانیم با 20 نفر ، 30 نفر ونهایتاً 50 نفر مصاحبه کنیم. بنابراین حال و احوال سابژکتیو آنها را نمی توان به سایرین تسری داد. گزاره های نظری به یک معنا می‌گویند که اطلاع رسان، چه برداشتی دارد و این گزاره راجع به فرد دیگری صدق نکند و به یک معنا با مصاحبه ایده‌آل‌سازی که وبر در جامعه شناسی مطرح می‌کند محقق می‌شود چون قبل از آن حداقل شناخت را داشتیم.
