ایران در گذر ارتباطات (7)
مسجد در ساده ترین شکل خود می‌تواند دیواری باشد که رو به قبله ساخته می‌شود و جهت نمازگزاردن را نشان می‌‌دهد. اما تأکید اسلام به برپایی نماز جماعت و انتظاراتی که مسلمانان از مسجد دارند، موجب شده تا مسجد از یک «مکان» عبادی به یک «نهاد» عبادی با کارکردهای ارتباطی و اجتماعی متنوع بدل شود...
مسجد در ساده ترین شکل خود می‌تواند دیواری باشد که رو به قبله ساخته می‌شود و جهت نمازگزاردن را نشان می‌‌دهد. اما تأکید اسلام به برپایی نماز جماعت و انتظاراتی که مسلمانان از مسجد دارند، موجب شده تا مسجد از یک «مکان» عبادی به یک «نهاد» عبادی با کارکردهای ارتباطی و اجتماعی متنوع بدل شود.
مسجد پیامبر در مدینه که پس از هجرت ایشان از مکه ساخته شد، جایی فراتر از یک مسجد بود و کانون جامعه جدید اسلامی به شمار می‌رفت. (1) بنابراین نه فقط معماری آن، بلکه ماهیت فراعبادی‌اش نیز الگوی مساجد بعدی شد. این وضع اقتضا می کرد که مسجد، معماری خاص خود را داشته باشد و در شهرهای اسلامی جایگاه مشخص و از پیش تعریف شده ای را به خود اختصاص دهد.
مهم ترین کارکرد عبادی مسجد علاوه بر برگزاری نماز جماعت، وعظ دینی، اعتکاف، تعلیم، قرائت و حفظ قرآن، برگزاری نمازهای خاص (مانند نماز باران)، انعقاد قسم نامه ها و نذرها و در مواردی برگزاری مراسم مرتبط با تولد، ازدواج، طلاق و تدفین بود. برخی مساجد نیز جنبه یادمانی داشتند و در آن ها لباس یا تار موی منسوب به پیامبر و قرآن های منسوب به بزرگان دین نگهداری می شد. (2) همچنین مساجدی که به طریقی با پیامبر یا صحابه برجسته او در ارتباط بودند، جنبه زیارتی پیدا می کردند. این نوع مساجد بیشتر در شبه جزیره عربستان به چشم می خورند.(3)
تا سده چهارم هجری، آموزش علوم دینی و تشکیل جلسات درس و بحث، دومین کارکرد مهم مساجد بود. این امر به نوبه خود موجب می شد که برخی مساجد، پذیرای طلابی از نواحی دور و نزدیک باشند. از آن جا که بیشتر این طلاب مایل بودند تا در مسجد رحل اقامت بیفکنند، به تدریج بخش هایی چون مسافرخانه، آش خانه، دارالشفا و محل به امانت گذاردن اموال به مسجد افزوده شد. ضمن آن که استفاده آموزشی از مسجد، مستلزم وجود کتابخانه بود. البته از سده چهارم به بعد، مدارس از مساجد جدا شدند و هویت مستقلی پیدا کردند. اما مسجد- مدرسه ها تا دوران اخیر به حیات خود ادامه دادند. قضاوت و دادرسی و برگزاری مراسم سیاسی (بیشتر از نوع حکومتی) از دیگر کارکردهای مسجد بود. (4)
به این ترتیب روشن می شود که مسجد چه نوع ارتباطاتی را درون و پیرامون خود شکل می داد. اما این بدان معنا نیست که همه مساجد دارای کارکردهای یاد شده بودند. بلکه در این باره باید به یک تقسیم بندی دست زد. به بیان دیگر، مساجد را می توان از نظر دامنه فعالیت و نوع کاکرد ارتباطی و اجتماعی به چهار بخش تقسیم کرد:
نخست، مساجد کوچک (و گاه بسیار کوچک) که صرفا برای به جای آوردن نماز ساخته می شدند و فضای محدودشان اجازه فعالیت بیشتری را نمی داد.
دوم، مساجد متوسط که بوسیله بزرگان محلی یا علما ساخته می شدند و ممکن بود به یک گروه اجتماعی خاص مانند پیروان یک فرقه یا یک صنف تعلق داشته باشند.
سوم، مسجد- مدرسه ها با کارکرد دو گانه عبادی- آموزشی
چهارم، مساجد بزرگ و جامع که اغلب به دست طبقه حاکمه ساخته شده و تحت نظارت همانان اداره می شدند.(5)
از میان این چهار دسته، می توان دسته اول را از کارکردهای ارتباطی و اجتماعی گسترده برکنار دانست. اما سه دسته دیگر از مهم ترین مراکز ارتباطات سنتی در شهرهای اسلامی به شمار می آمدند. در نتیجه ارتباط آن ها با سایر مراکز ارتباطات سنتی در شهرها از قبیل بازار، مدرسه، حمام و... ارتباط از پیش تعریف شده‌ای بود. از نگاهی دیگر مساجد به سبب اهمیت خود، جایگاه ارتباطی ممتازی در بافت محله ها و در سطح شهر داشتند و در عین حال وجودشان موجب اهمیت یک نقطه از شهر و شکل گیری سایر مراکز ارتباطات سنتی در آن نقطه می شد.
گزارش مصور این صفحه به تشریح جایگاه ارتباطی مسجد در فضای شهرهای ایران دوره اسلامی اختصاص دارد. راوی این گزارش سید محمد بهشتی، استاد معماری دانشکده معماری و شهرسازی دانشگاه شهید بهشتی و رییس دانشنامه الکترونیک معماری و شهرساز ایران است.
پی نوشت:
